31. Nowo odkryte fragmenty druków Jana Hallera z ok. 1510 r.

Biuletyn Biblioteki Jagiellonskiej (Kraków) 1975. 75–80.

W trakcie prac mających na celu zabezpieczenie bardziej wartościowych książek zachowanych w bibliotekach kościelnych na Węgrzech, przeprowadzono w Bibliotece Narodowej w Budapeszcie także konserwację jednego z inkunabułów ze zbiorów kalwińskiego kościoła w Sárospatak.[1] Przy tej okazji zespół z Pracowni Konserwatorskiej, działający pod kierunkiem Ildikó Kozocsa, rozebrał oprawę książki i rozkleił makulaturę introligatorską użytą do usztywnienia okładzin. W ten sposób wyszły na jaw liczne karty pochodzące ze starodruków oraz fragmenty rękopisów, w większości poważnie uszkodzone. Już przy pierwszym, pobieżnym przeglądzie można było stwierdzić, że materiały te pochodzą z Polski. Po dokładnym zbadaniu wyklejonych z oprawy fragmentów druków, stało się możliwe ich uporządkowanie i zidentyfikowanie. Wyniki tej pracy przedstawiam poniżej. (Opisane fragmenty posiadają obecnie w Sárospatak sygnatury: Analecta 3391–3393.)

Większość fragmentów pochodzi z dziełka „Iudicium anni 1510 Magistri Iacobi de Issla”. Druk ten w formacie 8° posiada dwie składki. Pierwsza z nich ma 8, a druga tylko 4 karty. Pierwszych 8 kart zachowało się prawie w całości podwójnie. Z kolejnej składki jedynie druga karta znajduje się w dobrym stanie i występuje w dwu egzemplarzach. Pierwsza karta tej składki jest uszkodzona, prócz tego dodatkowo mamy do dyspozycji jej fragment; z dwu ostatnich kart dziełka zachowały się tylko dwa fragmenty.

W wierszach 6–8 na odwrocie trzeciej karty w drugiej składce można przeczytać część kolofonu: „Impressum C[…] || Iohannis ha[…] || stre M.CCC[…]”. Dane te stanowiły powód podjęcia próby odszukania omawianego druku we wspaniałym wydawnictwie Polonia Typographica Saeculi Sedecimi.[2] Są tam opisane kalendarze Jakuba z Iłży z lat 1507, 1508 i 1517, drukowane po łacinie, a w jednym przypadku po niemiecku.[3] Brak jednak kalendarza tego autora na r. 1510. W spisie druków Hallera można znaleźć natomiast następującą pozycję: „[Iudicium astrologicum ad annum 1510].”[4] Z tego ostatniego druku zachowała, się w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie jedynie druga skłźadka, sygnowana literą „b”, która swego czasu została wyklejona z oprawy jako część makulatury introligatorskiej.[5] Po porównaniu fotokopii tego gnieźnieńskiego unikatu z fragmentami odkrytymi w Budapeszcie, można było ostatecznie stwierdzić, że chodzi tu o ten sam druk.[6] Dzięki temu, że oba egzemplarze wzajemnie się uzupełniają stało się możliwe dokładne opisanie dziełka odnotowanego w „Polonia Typographica” pod podanym wyżej sztucznym tytułem. Opis ten przedstawia się następująco:

Iacobus de Iłza: Iudicium anni 1510.           
Kraków, Ioannes Haller, 1510. 8°.     
Knlb. 12, sygn.: a8, b4 [k. b4 czysta].            
Pisma: 2, 4, 7. – Rubryki: ä, ĺ. – Cyfry: 2, 4.

Druga grupa odkrytych w Budapeszcie drukowanych po łacinie fragmentów pochodzi z innej książki. Występujące w nich pismo oraz inicjał „S” można było bez trudu odszukać w materiale typograficznym oficyny Hallera jako pismo nr 4 i inicjał z serii lombardów nr 58 .[7] Zachowane trzy fragmenty tego druku są tak małe, że w sumie zajmują zaledwie powierzchnię jednej karty w formacie 4°. Dwa z nich mają sygnatury X3 i X4 .[8] Dzięki wydawnictwu „Polonia Typographica” udało się ustalić dzieło, z którego pochodzą omawiane fragmenty. Inicjały z serii 58 występują nie mniej niż w 50 drukach Hallera. Pozostaje z tego jeszcze 27 publikacji wytłoczonych pismem nr 4. Pięć z nich nie posiada formatu 4°, lub też nie zostało wydrukowanych po łacinie. Omawiane fragmenty zawierają tekst pochodzący z łacińskiej gramatyki dla początkujących uczniów tego języka. Tylko dwa spośród wstępnie wyselekcjonowanych powyżej dzieł drukowanych w oficynie Hallera mogły ze względn na treść zostać ostatecznie wzięte pod uwagę: „Donatus minor”[9] i „Minoris Donati interpretatio” Jana z Głogowa.[10]

Z powodu objętości pierwszej z tych pozycji (zaledwie 16 kart), pozostało nam jedynie dzieło Jana z Głogowa, gdyż odkryte w Budapeszcie fragmenty mają sygnatury „X”, a więc pochodzą co najmniej z 21. składki. Ponieważ na Węgrzech nie miałem do dyspozycji odpowiedniego materiału porównawczego, który mógłby rozstrzygnąć sprawę, zwróciłem się z prośbą o pomoc do dra Jana Pirożyńskiego, kierownika Oddziału Starych Druków Biblioteki Jagiellońskiej. Dzięki otrzymanym od niego materiałom i informacjom[11] stało się możliwe stwierdzenie, iż nasze fragmenty pochodzą istotnie z wspomnianego wyżej dzieła Jana z Głogowa, różnią się jednak pod względem składu drukarskiego od wydania z 3 II 1515 r.[12]

Wydanie z r. 1515 stworzyło jednakże możliwość uporządkowania wyklejonych w Budapeszcie fragmentów i umiejscowienia ich, jeśli chodzi o tekst, w obrębie całej książki. Tak więc wiadomo już, że pochodzą one z kart sygnowanych X3 – X5. Ponieważ fragmenty kart X3 i X4 są ze sobą złączone, można stąd wnioskować, iż składka X miała na pewno 6 kart. Były to niemal końcowe karty książki, zakładając, że teksty wydania z r. 1515 i tej edycji, z której pochodzą badane fragmenty były aż do końca identyczne.

W polskiej bibliografii, prócz wspomnianego wyżej wydania z r. 1515, są znane jeszcze dwie inne Hallerowskie edycje dzieła Jana z Głogowa „Minoris Donati interpretatio”, również w formacie 4°. Pochodzą one z marca 1509 r. i z 30 I 1511 r.[13] Niestety, nie zachowały się żadne egzemplarze z tych wydań, wobec czego nie było możliwe porównanie z nimi budapeszteńskich fragmentów.

Okoliczność, że te ostatnie zachowały się jako makulatura introligatorska wraz z kalendarzem na r. 1510, pozwala jednak na wyciągnięcie pewnych wniosków. Kalendarz został najprawdopodobniej odbity z końcem r. 1509.[14] W tym czasie niektóre jego karty, tak jak to było nieuniknione przy tłoczeniu książek, stały się makulaturą drukarską. W r. 1510, gdy kalendarz był aktualny, prawdopodobnie wszystkie jego egzemplarze troskliwie przechowywano, natomiast z początkiem r. 1511 pozostałe na składzie egzemplarze tego kalendarza stały się oczywiście zbędne, jako już niemożliwe do sprzedania. W tym przypadku można było pozostały zapas arkuszy tego druku potraktować tylko jako surowiec nadający się do wykorzystania przede wszystkim w warsztatach introligatorskich. Obie składki tego kalendarza i to w wielu egzemplarzach zostały wyklejone z jednej oprawy, nie stanowiąc przy tym makulatury drukarskiej. Pozwala to na wysunięcie hipotezy, że wyklejone wraz z nimi drobne fragmenty dzieła Jana z Głogowa należą do edycji z 30 I 1511 r.

W Bibliotece Jagiellońskiej zachował się jeszcze inny fragment wspomnianego wyżej dzieła Jana z Głogowa.[15] Fragment ten, pochodzący z edycji in 4°, obejmuje 8 kart – H4, I2,7 oraz dwie z trudnej do określenia składki. Sześć z nich jest poważnie uszkodzonych. Nie należy on do wydania z r. 1515, od którego różni się układem tekstu i częściowo samym materiałem typograficznym (pisma nr 4 i 7, rubryki ä i ĺ, inicjał „C” z serii 2). Sądzę, że nie należy również do tej samej edycji co fragment budapeszteński, jakkolwiek nie można tego stwierdzić z całą pewnością, gdyż materiał porównawczy jest zbyt szczupły, a badane fragmenty – krakowski i budapeszteński – pochodzą z bardzo odległych od siebie części książki. Można jednak ostrożnie wysunąć kolejną hipotezę, iż krakowski fragment należy do pierwszej Hallerowskiej edycji „Minoris Donati interpretatio”, wytłoczonej w r. 1509.

Prócz omówionych wyżej druków, trzeba jeszcze poświęcić nieco uwagi rękopisom, które zostały wyklejone z oprawy woluminu z Sárospatak. Zainteresowanie budzi tu przede wszystkim współczesna kopia listu księżny Anny mazowieckiej do Zygmunta Starego, datowanego w Czersku 4 I 1507 r. Tekst jest uszkodzony, ale na odwrocie pojedynczej karty papieru, na której sporządzono kopię, można odczytać fragmenty adresu: „Serenissimo Principi et domino. Dom[…] || Regi, Lithuanie Magno Glogovieque Maio[…]”.[16]

Z grzbietu konserwowanego woluminu wyklejono użyte jako zszywki liczne wąskie paski pergaminu, zawierające fragmenty tekstu Nowego Testamentu w języku holenderskim. Fragmenty te pochodzą z 1. połowy XV w.

Dzięki zidentyfikowaniu wyklejonych fragmentów druków i rękopisów można z całą pewnością stwierdzić, że inkunabuł z Sárospatak został oprawiony w Krakowie ok. r. 1510.

(Z niemieckiego oryginału przetłumaczył Jan Pirożyński.)

Dodatek[17]

Serenissimo Principi et Domino, Dom[ino Sigismundo Poloniae] Regi, Lithua­niae Magno Glogoviaeque Maio[ris Duci].

[Seren]issime Princeps et Domine, Domine Clementissime. Quemadmodum [S. Ve]stra pridem per nuntium nostrum venerabilem Ioannem de Mirkowo [archidiaco­nu]m Varschoviensem[18] nobis significaverat, quod ad petitiones nostras certos [offi]ciales et dignitarios suos pro festo Conversionis sancti Pauli proximo ad innovandas granities inter Lithuaniae et Mazoviae Ducatus designaverat, pro quo habemus et agimus gratias immensas S. Vestrae. Verum quia consiliarii nostri, quos etiam ex parte nostra ad instaurandas itidem granities [d]esignaveramus, ad S. Vestram pro felici eiusdem coronatione, in legatione [a] nobis proficiscuntur et propterea res ista pro tempore praestituto commode [prae]figi[?] non potest. Eamobrem vehementer rogamus S. Vestram, dignetur [rem] istam in aliud tempus longius prorogare nostrae opportunitati facientes [et] super eo S. Vestra litteris suis iam nos certiores faciat tamquam dominus [cleme]ntissimus, cuius clementiae nos ex animo commendamus, eandem [bene] et feliciter valere desideramus.

Datum Czirsk, feria secunda progima [post] Circumcisionis Domini. Anno eiusdem millesimo quingentesimo septimo.

Anna Dei gratia dux et tutrix Mazoviae etc.

A krakkói Haller-nyomda újonnan felfedezett termékei 1510 tájáról

Az egyik magyarországi könyvtárban őrzött kötet restaurálása során annak tábláiból – többek között – két nyomtatvány töredékei kerültek elő. Ezekről kiderült, hogy azok a krakkói Haller-nyomda termékei. Több csonka példányban maradt fenn Jacobus de Iszlsza latin nyelvű naptára az 1510. évre. Nyolc levelet tartalmazott a kötéstábla Johannes Glogoviensis latin nyelvű tankönyvéből, amelyet – feltehetően – 1509-ben állított elő a nevezett krakkói műhely. Példány ezekből a művekből különben nem maradt fenn.

(Az eredeti, francia nyelvű összefoglaló nyomán:)

A sárospataki könyvtár egyik könyvének restaurálása során a kötéstábla erősítésére használt papírok közül Jakub Iłża „Judicium anni 1510” munkájának több, továbbá Joannes Glogoviensis „Minoris Donati interpretatio” c. írásából kerültek elő részletek. Mindkettőt Jan Haller krakkói műhelyében állították elő 1509-ben, ill. 1511-ben. Ezen felül napfényre jutott a mazóviai hercegnő levele is, amelyet 1507-ben írt a lengyel királynak. Továbbá egy levélnyi töredéke egy a 15. század első felében holland nyelven hártyára írt Újszövetségnek. A fentiek alapján bizonyos, hogy ezt a sárospataki könyvet Krakkóban kötötték be a 16. század elején.

Les fragments nouvellement retrouvés des imprimés de Jan Haller de 1510 Environ

Au cours des travaux ayant pour but la préservation des plus précieux livres se trouvant dans les bibliothèques ecclésiastiques en Hongrie on a entrepris á la Bibliothèque Nationale de Budapest (Országos Széchényi Könyvtár) la conservation d’un incunable de  la collection de l’église calviniste à Sárospatak. Parmi les papiers de rebut qui servaient à renforcer les plats de ce livre on a trouvé des fragments des imprimés et des manuscrits qui témoignent que la reliure du volume est de provenance cracovienne. On a réussi á les identifier. La plupart des fragments provient de l’opuscule de Jakub d’Ilza Iudicium anni 1510. Ce calendrier, imprimé in octave en 1510 chez Jan Haller à Cracovie, était jusqu’à présent inconnu de la bibliographie polonaise.

On a découvert en outre de menus fragments du manuel de la grammaire latine de Jan de Glogow Minoris Donati interpretatio. Ces fragments proviennent probablement de l’édition in quarto de 1511, tirée également chez Haller. Aucun exemplaire de cette édition n’est parvenu á nos jours.

Un intérêt particulier éveille une copie légèrement abîmée d’une lettre de la duchesse Anne de Mazowie au roi Sigismond I, datée à Czersk le 5 janvier 1507, retrouvée avec les susdits fragments. La lettre concerne la question du tracement des frontières entre la Mazowie et le Grand Duché de Lithuanie.

Dans le dos du volume en conservation on a trouvé des bandes étroites du parchemin ayant servi comme des nerfs. Elles comprennent les fragments de Nouveau Testament en langue hollandaise, provenants de la première moitié du XV-e siècle.

Grâce à l’identification des fragments retrouvés des imprimés et des manuscrits on peut affirmer avec certitude que l’incunable de Sárospatak a été relié à Cracovie vers 1510. Il constitue encore un témoignage des liens culturels très étroits qui unissaient la Pologne et la Hongrie à cette époque.