41. Egy budai könyvkereskedő végrendelete 1509-ből

Magyar Könyvszemle 1957. 360–364.

A mohácsi vész előtt Budán virágzó könyvkereskedelemnek egyik kiemelkedő képviselője volt Pap (Paep) János, aki egyúttal könyvkiadással is foglalkozott. Német nyelvű végrendeletének egy korabeli másolata fentmaradt a bécsi városi levéltárban, és azt eddig csak kivonatosan ismertették.[1] Pap családi körülményeire, vagyoni helyzetére stb. pedig az eddig ki nem adott részek is számos új adatot, tartalmaznak.

A végrendelet teljes szövege a következő:[2]

„Wir Richter vnnd Rate der Stat Ofenn Bekennen mit disem Brief Vnd thun kunde Allermenigclich mit disem offenn Transsumpt vnd Vidimus, Das die Erber, Tugenthafft fraw Helena, weÿlennd Hannsen pap puchfuerer, Vnsers mitburger verlaßne Witibe, Auch die Ersamen Maisterr Georg Maÿr Vnd Hannss Weler baide goldschmid vnserr mitboner, ain Testament Brief des benanten weÿlend Hannß pap puchfuerer mit seinem Aigen Vnd der Wirdigen, Ersamen vnd weisen herren Georgen Lawsitzer Caplan beÿ Vnserr lieben frawn pharkirchen, Wolfgangen Haimburger, Valtin Apoteker, Baÿde Vnser mitgeschworen vnd Ratsfrewndt, Vnd Hanß Kreßling vnnser burger petschaten ordenlich verschlossen, den Wir von gebete wegen der benanten fraw Helena, Maister Georgen Vnd Maister Hannsen, baide goldschmiden geoffenet, gesehen vnd vleissig vberlesenn Vnd darnach von Wort zu Wort Zecopieren Vnd beschreiben, beuolhen Vnd bestellet haben, aller lautende, Wie hernach volget. Im namen der heiligen driualtigkait des Vater, des Sons Vnd des heiligen geistes amen. Im iar als man schreibt nach Crist gepurdt Tawsent Funffhundert Vnd im Newnten iar, Am pfintztag Vor Erhoechung des heiligen kreitz, Hab ich Hannss pap puchfuerer Z¨w Ofenn, offt vnd menigmal bedacht, das ainem yedem Menschen ain mal Ze sterben naturlichen aufgesetzt, dem todt nichts gewissers Vnd der Stund des tods nichts vngewissers ist, das auch nach abgang der menschen Vmb Ir Zeitlich hab vnd verlassen gueter Zwischen den Freuwndten oft vnd dÿkh Irrung Vnd Zwittracht aufersteen Vnd erwachsen. Solhem allen in Zeit meins lebens furZekommen, Wie wol mit Blodigkait meins leibs aus Verhengnuß des almechtigen gots, Ÿedoch mit gantz guetter Vernufft vnd wolbedachtem muett, Vnd mit freÿem guetten willen in aller pesten mass, form Vnd maÿnung, Wie das Ÿtz vnd hernach an aller Stat Vnd Vor allen Vnd ÿglichen geistlichen Vnd weltlichen leyten, Reichternn vnd gerichten, allerhochst maist Vnnd beste Crafft vnd macht hat, haben sol vnd mag für menigcligs ansprechen Vnd widerred, Von allen meinen hab vnd gueternn, so mir got, der Herr hie Auff erden Verlÿhen hat, nichts außgenomen, dits gegenwurtig testament leczten Willen Vnd ordnung, auch mein geschafft furgenomen vnd getan, geordnet vnd gemacht hab vnd thu das Ÿtz mit Rechten Wissen in Craft dits briefs also. Item Wan geschiecht, das ich mit todt Vergangen Vnd nit mer in leben bin, Wil ich mein arme, sundige Sele got dem herren, meinem himlischen Vatter Vnd Erlozer ytz Vnd Zu Ewigen Zeÿtten In sein Barmmhertzigkait Vnd Gnaden Vnd meinen toden leichnam Cristenlicher begrebnußs in Vnser lieben frawen pharkirchen Vor Gotzleichnam Altar,[3] Wo mein Grabstain ligt, beuolhen habenn. Item Ich schaff vnd beuilch, das man mein leichnam Ersamlich, Wie gewonhait ist, zü der Erden bestattet mit Begrebnuss, Vnd das man nit mer hab, Wen x. wintlicht, die sollen darnach Zu der kirichen Vnd ausgetailt werden, wo es nott ist. Man schol mir auch kain Opfer halten, Sonder dem herren pharrer sol man geben fur das Opfer v. gulden, Vnd in fleissig bitten, das er sich daran genuegen laß. Item Den Caplan Beÿ Vnser lieben frawn, das sÿ darumb Seelmess lesen, schaff ich Zegeben flor. v. Item dem Herr Joergen, meinem Peichtvater, das er gott fuer mich Bitt, schaff ich in sonderhait Zegeben flor. iij. Item Mein dinst diern, Dorothea soll man verhaÿraten Vnd Ir von meinem guett geben Vnd ausrichten bÿß auff flor. Lxx. Item Zu dem Gepew Vnser lieben frawn kirchen oder wo es Nott hin thuet, schaff ich Zegeben flor. xx. Item Zu Sanndt Johanns Closter[4] flor. x. Item Zu sandt Niclas Closter[5] flor. x. Item Zw Sannd Steffann Closter[6] flor. x. Item Zw Sannd Francisco Closter Zu Etzelburg[7] darum, Ich ain Vnwirdiger confrater bin vnd brief hab flor. x. Item den Armen leyten, die an dem franzosen krannkh[8] sein Bey Zannd Elßbeten, sol man austailen flor. x. Item Zu dem Spitall Sannd Elisabeth[9] flor. v. Item Zw Sannd Anna[10] flor. v. Item Zu Sannd Lazarus[11] flor. v. Item Zw dem Spital des Heiligen geists[12] flor. V. Item In der gmain sol man den Armen Leÿten austailen flor. v. Vber soelhs, als beuilch ich meiner Hawsfrawn, Vnd meiner kindernn nach meiner Sele guets Zethun, als vil in gott der Herr züüersten gibt, ob sÿ mich vnd sichselbs lieb haben. Item Die Schuld. Item Zu Venedig bin ich schuldig dem Lucas Anthonÿ puechtrwker, darumb er meiner brief hat, flor. jc Lxxx. Item Mer Zw Venedigen bin ich Shuldig dem Peter Liechtenstein puechdrwker flor. xx. Item Mer hab ich ainem Puchdrucker Nicloß Von frankfurt Zü Venedig geben hundert guldin auf puechdrwken, Nemlich Missal Vnd Breuir, ist mein Willen, das man In lass dÿ pucher drwkhen Vnd in bezall Vnd wan es sein Zeit hat, Mag man Im schicken mer hundert guldin Vnd aber Hundert, damit das drwkhen Von stat gee. Item dem Lienhart puchfurer bin ich schuldig Funfftzig guldin, darumb hat er mein hanndtgeschrifft, Wie wol die selb lawt Auf hundert vnd etlich, Yedoch hab ich im dÿ beczalt bÿß auf die bestimbten funfftzig guldin. Item dem Mert scheÿringer puchfuerer Zu Wien bin ich schuldig Vngeuerlich beÿ iij oder xLiiij guldin hungarisch. Item Mein, schuld, so man mir schuldig ist, Wirt man fÿnden in Meinen Registerenn, Sol mein hawsfraw mit sambt den Testamenternn fleis haben einzepringen. Item Ich hab kaufft von Hanns Hufftel puchfurer am Bursen Zw Wien gelegenn, genant Leonis aurei, nachent gegen Sanndt Lorenntzen Vber, Vmb vijc guldin Reynisch, Vnd die selb Bürsen ist purkrechtig gewesen ijc guldin Reÿnisch, Vnnd Hundert guldin Hungrisch in gold hab ich vormals daran am purkrecht ausgericht, Dem Wirdigen herren doctor Hannss trapp Zu Wienn jc guldin Reynisch, Vnd will im Ÿtz aber schicken hundert guldin Reynisch, Bleib ich nach schuldig an dem Purkrecht abzelosen Hungrisch guldin In gold jc, die sol mein Hawsfraw aus dem gemaÿn meinen gueternn betzallen mit der Zeit. Item Ich bekenn Vnnd sprich, das ich kain ander berait gelt hab, Wen ain Wenig, damit man mich Zu der Begrebnußs bestatten mag, Sonnder all mein Hab Vnd guett ligt in Vnd an den pucheren, die do sein in den Zwaÿn gwelbeeen, in dem hindernn vnd vorderen, Wiewoll ich solhe lanng nit hab abge-tzelt, Ÿedoch Wirt man die fÿnden in meinen Registerenn. Item Ich hab drey tochter, mit Namen Lucia Helena Vnd Barbara, Vnd des Vierden kinds ist mein hawsfraw schwanger, Schaff ich vnd ist mein leczter Willen, das mein Hawsfraw Helena Vnd meine Hernachgeschribne erwelte gescheftherren aus benanten meinem guett meinen dreyn kindernn dem Vierden, das ich von got gewartunde bin, Ir ÿglichem in sonnderhait geben vnd ausrichten Vnd des gantz Vorphlicht sein sollen, fünffhundert guldin in parem gelt Vnd welche aus meinen tochternn Zum ersten mall verheÿrat wurde, Sol man Ir ÿglicher Iren tail trewlich geraichen. Vnd ob sach Wer, das meine testamenter oder Mein Hawsfraw meinen toechterenn, so sÿ verhaÿrat werden, klaider oder ander ding machen liessen, Sol ir ÿglicher an den fun[f]hundert guldin, souil herab getzogen werden. Item Ob geschech aus Willen des almechtigen got, das das kindt, damit Mein Hawsfraw ÿtz Schwannger get, ain knablein wurde, So schaff Ich Im die obemelt Bürsen Zw Wienn gantz freÿ vnd ledig Darann er sich an Stat seines erbtail von mir genuegen sol lassenn. Ob es aber ain Maÿdlein Wirt, sol im funffhundert guldin zuestee, Wie dan oben begriffenn ist. Item Ob sach wer, das ains oder mer aus meinen kinderen, E, wen sÿ verhaÿrat wurden, das dann In dem Gewalt des Allmechtigen got stet, mit tod abgiengen, Alsdann sol derselben abgestorben kinder tail fallenn auff die anderenn kinder, die in leben sein Zü gleichem tail, leben sÿ aber als lanng, bÿß sÿ Verhaÿrat Werden, ist ain Ÿglichs freÿ mit seinem tail Zethün Vnnd lassenn wie im wolgefelt. Item Ich hab auch Bedacht Vnd wol zuherczen genomen, das Meine kleine kinder mit schwarer Zerunng vnd grosser Mue erczogen mussen werden dem allen furczekomen, Damit auch mein Hawsfraw Helena fuglicher meinen letzten willen volbringen vnd ÿglichem kind seinen tail, so ich im geschafft hab, ausrichten Vnd trewlich als ain frumm trewr Hueter behalten muge, Schaff ich bemelter meiner lieben Hawsfrawn Helena all ander gueter, die Vber mein Schuld vnd was ich von meiner Selseligkait wegen geschafft vnd meinen kindernn gelassenn hab, vberbeleibt mit sambt dem tail Irs vaters Hawss vnd den weingarten, Auch all Ir klaider, so sÿ hat, vnd ich Ir hab lassenn Machenn. Item Es ist mein Rat vnd willen, das man die puecher beÿainander halt, vnd nem dem Steffann auff auf dreÿ oder vyer Jar, Vnd geb im ainen guetten lon, das er dest lieber beleib. Es seÿ hundert oder jc vnd xxv. guldin, Wan in der Zeit mag man sÿ Zw gelt machenn, damit mein Hawsfraw Vnd mein geschafftherrenn, Ÿglichem meinem kinde seinen tail, wan es zeit hat, raichen vnd ausrichten muegen. Item In Sonderhait ist mein letzter Willenn vnd geschafft, das ich meine kinder gantz beuilch meiner lieben Hawsfrawn Vnd Maister Jörgen, Meinem Schwecherr Vnd maister hannsen, meinem Schwager, baid goldschmiden vnd nemlich mein tochter Lucia, das sÿ die selb in sonderhait beuolhen haben, Vnnd wil auch, das suenst Nÿemant vnd gar kain mensch gwalt vber sÿ, oder ÿeren tail haben sol, wen mein Hawsfraw, Mein schweher Vnd mein Schwager, so lang, bÿß sÿ got versiecht mit ainer Heÿrat. Demnach Bit Ich flessig vnd trewlich dürch gots Willenn meinen lieben Schweher maister Jörgen Maÿr goldschmid vnd meinen schwager, Maister Hanns goldschmid, das sÿ solhs meines letzten willen trew verweser vnd mein geschefftleit wellen sein. Ich erwelle sÿ auch hiermit in Craft dits testament Zu Rechten, Warenn testamentarij Vnd volmechtigen verweser, Schaff ich ir ÿeglichem, damit sÿ mein gedenken sollen, x. gulden, Vnd solhs meins letzten Willen Zewgen, so in gegenburtigkait gewesen sein, Hab ich gebeten den wirdigen Herren Jörgen, Caplan beÿ vnser lieben frawn, meinen peichtvater Vnd die Ersamen vnd weisen Herren Wolfgang haimburger Vnd Valtin Apoteker, baid geschworen des Rats, Vnd Hannss Kressling, die Zu vrkund in petschadt neben dem mein auf dits mein testament aufgedruckht haben. Datum vt supra. Nach Erpieten vnd empfahung solhs geschafftbriefs von wegen der benanten Helena, Georgen vnd Hannsen den goldschmiden, das wir der Inhalt vnd warhait vnsers transumpt Vidimus vnd Zewgnuß brief Züüerleÿhen geruechen, Solher gepete vnd begerung Wir gunstlich genaigt sein gewesen Vnd die vorges[ch]riben geschafftbrief in Egerierter maß Von Wort Zu Worten, an Züesatz vnd abbruch Zeindriuieren beuolhen, das transumpt Vnd Vidimus gegen dem Original vnd Haubtbrief mit fleissiger vnd getreuër zesamen halten gegen einander Züverhoren Vnd Züübersehen bestellet, Auch für Vnsselbs verhort Vbersehen haben Vnd Wan wir aber in solher verhorung des gegenburtigen transumpt Vnd Vidimus mit dem Original vnd haubtbrieff in allen Artickelnn vnd puncten allenthalben gleich laüttende vnd das nichts dauon oder darzue geseczt, Noch dar Inn verkerrt ist. Hierumb wir disem vnsern transumpt Vnd Vidimus in gleicher massen, als dem hauptbrieff vnd Original macht vnd glauben gegeben haben. Des Zu Vrkundt mit Vnserem Klaineren Aufgedruckhten Stat Innsigel Besigelt Vnnss Vnnd gemeiner Stat an schadenn, Der Gebenn ist Am Montag negstenn Vor Lucia Zu Ofenn Funfftzehennhundert Vnnd In dem Newtenn Jar.”

Kívül más kézzel:

„Hannsen Papp puchfuerer zu Ofenn Testaments transumpt vnd Copi mit der Stat ofenn klainem Sigl gefertigt datum an montag vor Lucie 1509.”

Papról – e végrendeletén kívül – csupán a kiadásában megjelent könyveiböl tudunk. Nevét 1497 óta ismert müködése elsö részében Paep-nak írta, később következetesen a magyarosan is csengö Pap nevet használta.[13] (A végrendelet is így említi őt.) Származására nézve feltehetően német: végrendelete e nyelven készült, azonkívül sírköve és gyóntatóatyja is a német ajkú hívek Miasszonyunk templomában volt.

Halála időpontjára meglehetősen pontos dátumot kapunk az iratból. Az eredeti végrendelet 1509. szept. 13-án kelt, és halála után, ugyanez év december 10-én erősítette azt meg a budai városi tanács. Halála tehát a két időpont közötti három hónapban következett be. Nem lehetett túl idős ember, hiszen három kiskorú leánya (Lucia, Helena és Barbara) volt, s felesége a végrendelkezés idején a negyedik gyermekét várta.

Pap jómódú ember volt, mert az akkori viszonyok között elég komoly értékekről rendelkezett. A végrendeleti tanúk tekintélyes emberek közül (káplán, aranyműves, patikus stb.) kerültek ki, így ő Buda polgárai között nyilván megbecsült helyet foglalhatott el. Felesége, Helena Mayr aranyműves családból származott. A középkori városokban az ötvösök általában a leggazdagabb és legtekintélyesebb polgárok közé tartoztak.

Pap végrendeletében egy bécsi ház vételével kapcsolatban említést tesz Hanns Hüfftel bécsi könyvkereskedőről, aki korábban Budán működött,[14] és kettöjük ismeretsége még ebből az időből szárznazhat. 1509-ben Hüfftel egyik bécsi házát, az „arany oroszlánt” (a mai Wolfengasse 4)[15] kívánta Pap megvenni. A vételár jelentős részét már letétbe helyezte Bécsben dr. Hanns Trapp-nál.[16] A vétel maga azonban még nem bonyolódott le, mert Pap bécsi polgárjogának ügye még nem tisztázódott. Feltehető, hogy a végrendeletnek a budai tanács által történt megerősítése a bécsi házvétel ügyében készült. Ez lehet a legkézenfekvöbb magyarázat arra, hogy ez az irat a bécsi városi levéltárba került.

Könyvkereskedői tevékenységéhez a következő adalékokat tudjuk meg az iratból. Vagyonának jelentős részét Pap könyveiben jelölte meg, melyek a két („első és hátsó”) helyiségből álló üzletében voltak. Üzletmenetéről pontos könyvelést vezetett, így – bár leltárat rég nem készített – sajnos nem tartotta szükségesnek a könyvek részletes felsorolását. Külön intézkedett Pap, hogy üzletét még 3–4 évig egy bizonyos István vezesse. Hogy ez ki lehetett, arra csak következtetni tudunk. Legvalószínűbbnek látszik Heckel István budai könyvkereskedő személye, akinek könyvkiadói tevékenységéről az 1512–16. évek közötti időből tudunk.[17]

Az irat még Pap velencei és bécsi üzleti kapcsolataira ad néhány konkrét adatot.

Giunta („Lucas Anthoni”) és Peter Liechtenstein nyomdászoknak tartozott. Nicolaus de Francfordianak[18] ellenben ő küldött már előleget egy-egy missale és breviárium kinyomtatásának költségeire és úgy rendelkezett, hogy küldjenek további összegeket is, hogy a kiadványok elkészűljenek. Mindkét könyv: Missale és Breviarium Strigoniense meg is jelent 1511-ben (RMK III. 174. és 175.) az akkor már halott Pap nevével.[19]

Bécsben Pap két könyvkereskedőnek volt adósa: Leonhart Alantsenek („Lienhart”) és Mert Scheiringernek. Ez utóbbiról a bécsi polgárok névjegyzéke 1494-ben mint könyvkötőről emlékezik meg,[20] könyvkereskedői működéséről e végrendelet az egyetlen ismert adat.


Das Testament eines Budaer (Ofner) Buchhändlers aus dem Jahr 1509

Im Wiener Stadtarchiv ist in einer zeitgenössischen Kopie das Testament des Budaer Buchhandlers und Verlegers Pa(e)p aus dem Jahr 1509 aufbewahrt. Es ermöglicht einen gewissen Einblick in seine Lebenslage, die – genauso wie beinahe aller seiner ungarischen Zeitgenossen, da die Dokumente darüber in den ungarischen Archiven während der hundertfünfzigjährigen türkischen Herrschaft fast vollkommen vernichtet sind – völlig unbekannt war. Daraus ist zu entnehmen, daß er im Herbst 1509 verstarb, neben drei minderjährigen Töchtern seine Frau hinterließ, die mit dem vierten Kind schwanger war. Der Verleger konnte also nicht alt gewesen sein. Sein Grabstein stand in der Kirche der deutschen Einwohner von Buda. Da er in Wien ein Haus kaufen wollte, darf er ausgesprochen vermögend angesehen werden. Er bezieht sich auf seine genau geführten Buchinventare, worauf im Testament deshalb leider nicht näher eingegangen wird. Der Verleger spricht noch über seine Schulden an die Buchhändler von Venedig und Wien, bzw. über seine Außenstände.


[1] Zentralblatt für Bibliothekswesen 1892. 401–402. – Quellen zur Geschichte der Stadt Wien. II. Abt. IV/1. Band. Wien 1917–1936. Nr. 5901a és 5903.

[2] E középfelnémet szöveg átírásának ellenőrzéséért Mollay Károly docensnek mondok köszönetet. A rövidítéseket feloldottuk, a pontok és vesszők elhelyezése pedig értelem szerint történt.

[3] A Miasszonyunk (mai Mátyás) templom Krisztus teste oltára. (Vö. Budapest műemlékei. I. Budapest 1955. 456.)

[4] A sarutlan ferencesek Szent János evangélistáról elnevezett kolostora és temploma. A mai Színház utca 1–9. sz. telkeken levő volt Várszínház, ill. hadtestparancsnokság épületei. (Vö. Budapest műemlékei. I. Budapest 1955. 484.)

[5] A domonkosok Szent Miklós temploma és kolostora a mai Hess András téren. (Vö. Budapest műemlékei. I. Budapest 1955. 347.)

[6] Az ágostonos rend Szent István első vértanúról elnevezett temploma és kolostora. Ma a ferenceseké a Mártírok útján. (Vö. Rupp Jakab: Buda-Pest és környékének helyrajzi története. Pest 1868. 180.)

[7] A minoritáknak Óbuda északi határában volt a Szent Ferencről elnevezett temploma és kolostora. (Rupp Jakab: Buda-Pest és környékének helyrajzi története. Pest 1868. 42.)

[8] A lues magyarországi előfordulásának egyik legrégibb adata ez.

[9] Az Alsó hévizek táján (a mai Rudas fürdő vidékén) állt a Szent Erzsébet ispotály. (Somogyi Zoltán: A középkori Magyarország szegényügye. Budapest 1941. 95.)

[10] A középkori Buda területén a szakirodalom nem ismer Szent Anna templomot. A mai Batthyány téren levő Szent Anna templomról az első adatok 1724-ből származnak. (Vö. Budapest műemlékei. I. Budapest 1955. 604.)

[11] A Szent Lázár templom a középkori Logod község területén állt, romjai ma is megvannak a Bugát utcában. (Vö. Budapest műemlékei. I. Budapest 1955. 762.)

[12] A budafelhévizi Szentlélek-ispotály, amely a Szentlélek rendé volt. (Vö. Somogyi Zoltán: A középkori Magyarország szegényügye. Budapest 1941. 26.)

[13] Végh Gyula: Budai könyvárusok jelvényei (1488–1525). Budapest 1923. 16. l.

[14] Reichhardt, Gottfried: Beiträge zur Inkunabelkunde. Leipzig 1895. 443.

[15] Berichte und Mitteilungen des Wiener Althertums-Vereins 8. (1865) XCIX.

[16] A bécsi egyetem többszörös rektora. (Vö. Denis, Michael: Wiens Buchdruckergeschicht(e) bis 1560. Wien 1782. 316.)

[17] Hubay Ilona: Missalia Hungarica. Budapest 1938. 30. sz.

[18] Érdekes ez Nicolaus de Francofordiáról, mert az 1501–1511 közötti időszakból eddig nem volt adatunk róla. (Vö. Frankfurter Bücherfreund III. 130.)

[19] A nyomdász, Nicolaus de Francofordia e missale végén Pap kiadói jelvényét (Végh Gyula: Buda könyvárusok jelvényei (1488–1525). Budapest 1923. 7. ábra) sajátjává átalakítva használja. (Vö. Kristeller, Paul: Die italianischen Buchdrucker- und Verlegerzeichen bis 1525. Straßburg 1893. 248. sz.)

[20] Zentralblatt für Bibliothekswesen 1892. 398.




TARTALOM KEZDŐLAP