42. Breviarium Cracoviense z r. 1516. i jego wydawca z Budy, Urban Kaim*

Biuletyn Biblioteki Jaggiellońskiej (Kraków) 1988. 23–30.

W roku 1981 Biblioteka Jagiellońska otrzymała z antykwariatu Johna J. Spechta w Rotterdamie, w ramach wymiany, kompletny egzemplarz „Brewiarza Krakowskiego” z r. 1516.[1] Dotychczas wydanie to było zupełnie nieznane. Książka została wydrukowana w woneckiej oficynie słynnego Lucantonia Giunty, a nakładcą był Urban Kaim działający w stolicy Węgier – Budzie. Zaraz po otrzymaniu unikatu dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej powiadomił mnie o tym, ponieważ wydanie to w pewnym sensie jest wspólnym, polsko-węgierskim dziełem.

Również w węgierskiej literaturze fachowej nie znano tej publikacji Kaima, i kiedy później zająłem się działalnością edytorską księgarzy z Budy w czasach sprzed bitwy pod Mohaczem,[2] uzyskałem zgodę na to, aby uwzględnić w mojej pracy również „Brewiarz Krakowski”. Następnie nadeszła jeszcze propozycja z Krakowa, abym omówił to wydanie w „Biuletynie Biblioteki Jagiellońskiej”. Tyle na temat genezy powstania tego artykułu.

Aby spełnić to zaszczytne zadanie musiałem uzyskać z Biblioteki Jagiollońskiej brakujące dane, ponieważ sam nie miałem możliwości poznania tego Brewiarza z autopsji. Potrzebne mi informacje otrzymałem prawie natychmiast. Umożliwiły mi ono dokładne opisanie unikatu oraz pozwoliły na umiejscowienie go w dorobku Kaima.

Tom in octavo ma nową oprawę stylizowaną na w. XVI i nie zawiera zapisów rękopiśmiennych. Również antykwariat w Rotterdamie nie podał żadnych istotnych informacji o pochodzeniu książki. Brewiarz jest kompletny: składa się z 576 kart, z których początkowych 16 jest nieliczbowanych, natomiast następne karty są już liczbowane: 1–560, ale foliacja zawiora dwa błędy.[3] Składki oznaczone są następującymi sygnaturami: @–@@, a–z, z, Z, Z, A–Z, AA-XX8.

Układ Brewiarza można sprowadzić do trzech części: informacje wstępne, część komputystyczna i zasadniczy tekst brewiarza. Na odwrocie karty tytułowej umieszczono tabelę czytań ze Starego Testamentu w zależności od liter niedzieli oraz wyszczególniono cechy dobrego kapłana. Na stronie recto karty drugiej mieści się tabela czytań na święta wspólne: o apostołach, o męczennikach, o męczenniku, o wyznawcy, o dziewicy. Na stronie verso karty drugiej – nota o adaptacji kalendarza świętych do świąt własnych katedry krakowskiej oraz rejestr składek.

Część komputystyczna znajduje się na knlb. 3r–10v i składa się z następujacych elementów:

1. Kalendarz, z polskimi nazwami miesięcy; w zakończeniu każdego miesiąca czterowiersz w języku łacińskim – knlb. 3r–8v.

2. Tablica znaków korzystnych i niekorzystnych dla puszczania krwi – knlb 9r.

3. Objaśnienia do tablicy; wiersze o zaletach znaków; sposób oznaczania, koniunkcji; figura cyklu słonecznego; figura cyklu księżycowego – knlb. 9v.

4. Nota o cyklu słonecznym, o literach niedzieli i o złotej liczbie; wiersze o czterech porach roku, o postach, o oznaczaniu świąt wielkanocnych – knlb. 10r.

5. Tablica do oznaczania interwałów, konkurent i świąt ruchomych – knlb. 10v.

Zasadniczy tekst brewiarza zaczyna się od knlb. 11r, a jego szczegółowy podział przedstawia się następująco:

1. Benedictiones quotidiane – w uk³adzie wg godzin kanonicznych – knlb. 11r.

2. Rozmyœlania Mêki Pañskiej wed³ug godzin kanonicznych – knlb. 11v–12r.

3. Okadzanie oltarza; terminy zawierania ma³¿eñstw – knlb. 12v.

4. Spisy psalmów i hymnów w uk³adzie alfabetycznym incipitów; spis niedziel w kolejnoœci roku koœciolnego; spis uroczystoœci œwiêtych wed³ug miesiêcy – knlb. 13r–15r.

5. Uwagi œw. Augustyna o po¿ytku p³yn¹cym z odmawiania psalmów – knlb. 15r.

6. Wskazówki, które psalmy nale¿y odmawiaæ w ró¿nych okolicznoœciach – knlb. 15v–16r.

7. Psalmy w uk³adzie wed³ug godzin kanonicznych – knlb. 1r–65v (czêœciowo 66r).

8. Modlitwy ró¿ne: proœby na Wielki Post, Litania do Vszystkich Œwiêtych, modlitwy za zmar³ych (Vigilie mortuorum); Hymny – knlb. 66r–86r.

9. Officia propria de tempore – klb. 87r–288r.

10. Officia propria de sanetis – klb. 289r–512r.

11. Officia commune sanctorum – klb. 513r–536v.

12. Accessus altaris – klb. 537r–538v.

13. Officia annexa – klb. 539r – [560]r.

Kolofon umieszczony został na odwrocie karty 538, a więc przed dodanymi oficjami. Z kolofonu i karty tytułowej można odczytać najważniejsze dane o druku: 10 czerwca 1516 roku Lucantonio Giunta wydrukował w Wenecji nowe wydanie „Brewiarza Krakowskiego” na koszt księgarza z Budy, Urbana Kaima. Spróbujmy więc połaczyć te dane z dotychczas posiadanymi wiadomościami zawartymi w polskiej, włoskiej i węgierskiej literaturze fachowej.

Pierwszy brewiarz diecezji krakowskiej wydrukował w r. 1483 Nicolaus de Francofordia w Wenecji, jednakże żaden egzemplarz tego wydania nie jest znany.[4] Kolejne dwie edycje pochodzą z Norymbergi: pierwsza – Kaspra Hochfedera z października 1494 r.,[5] druga – Georga Stuchsa z 19 V 1498 wykonana dla krakowskiego wydawcy, Jana Hallera.[6] Następne wydania powstały już w XVI wieku: w r. 1507 w Lyonie [?] dla Jana Hallera[7] i w Krakowie w r. 1508 we własnej oficynie Hallera.[8]

Kolejnym wydaniem „Brewiarza Krakowskiego” jest właśnie omawiana edycja. Nie jest to więc pierwsze weneckie wydanie takiego Brewiarza, a na uwagę zasługuje jego drukarz – Lucantonio Giunta. Od niego to wywodzi się jedna z najpotężniejszych i najsławniejszych rodzin drukarzy i wydawców XVI w., której członkowie działali zarówno we Włoszech (Wenecja, Florencja, Rzym), jak i we Francji (Lyon). W bibliografii ich dorobku nie figuruje jednak „Brewiarz Krakowski”.[9] Nie jest to przypadek wyjątkowy, ponieważ również na stępne druki Giúnty, które powstawały dla wydawców z Budy, nie są ujęte w tej bibliografii.[10] Giunta między innymi specjalizował się właśnie w edycjach druków liturgicznych. Szczególnie często wydawał brewiarze. Tak np. krótko przed wydaniem „Brewiarza Krakowskiego” wytłoczył „Breviarium Romanum”,[11] a po nim bezpośrednio „Brewiarz Dominikański”.[12] Jego możliwości wydawnicze były wyjątkowo duże: w tym okresie co trzy tygodnie wychodził jeden brewiarz w objętości ok. 70–75 arkuszy.

Chronologicznie następnym „Brewiarzem Krakowskim” jest druk weneckiej oficyny Piotra Liechtensteina z lipca 1538 r., w nakładzie Michała Wechtera, Marka Szarfenberga i Jana Püttenera.[13] To nowe wydanie veneckie jest pod wieloma względami podobne do Brewiarza z 1516 r.: np. zawiera takie same wiersze przypisane poszczególnym miesiącom.

Ewenementem jest związek, jaki istnieje rniędzy „Brewiarzem Krakowskim” z r. 1516 a wydawcą z Búdy: takiej relacji dotychczas nie znano. Należy więc wspomnieć o ówczesriych stosunkach panujących w dziedzinie typografii na Węgrzech. Pierwsze drukowane dzieło – Chronica Hungarorum ukazało się w Budzie 5 czerwca 1473 r. w oficynie Andreasa Hessa.[14] Drukarnia ta działała krótko, podobnie jak następna, anonimowa oficyna, która istniała w latach 1477 do 1480.[15] Kolejny warsztat typograficzny założono na Węgrzech po dłuższej przerwie dopiero w r. 1529.

Ten fakt nie oznacza jednak wcale, że Węgry nie potrzebowały wówczas książek. Drukowanie dzieł liturgicznych było dla miejscowych diecezji niezbędne, lecz tego ważnego zadania podjęto się nie w kraju, lecz właśnie za granica, w tych miastach, które były już wcześniej wspomniane w związku z brewiarzami krakowskimi, a więc w Wenecji, Norymberdze, Lyonie i innych, m. in. także we Wiedniu. Prócz ksiąg liturgicznych tłoczono dla Węgier również kroniki, podręczniki szkolne, zbiory kazań itd. Jednakże książki liturgiczne z Wenecji stanowiły większość spośród ok. 70 druków, które powstały za granicą w latach 1480–1526 nakładem księgarzy z Budy. Do dziś stwierdzono istnienie 14 takich przedsiębiorstw nakładowych. Jednym z najwybitniejszych księgarzy nakładców był właśnie Urban Kaim (Kaym).

Jego działalność w tej dziedzinie znana jest od r. 1503, gdy to w Wenecji nakładem Kaima ukazał się Mszal a później Obsequiale (księga formuł pogrzebowych, żałobnych i chrzcielnych) dla pierwszego arcybiskupstwa Węgier w Ostrzyhomiu (obecnie Esztergom).[16] Potem nastąpiła kilkuletnia przerwa w działalności Kaima trwająca do r. 1509, kiedy to znów podjął funkcje nakładcze, prowadząc je do r. 1519. Lista jego nakładów wygląda następująco: „Dialogus de octo partibus orationis” Donata w Norymberdze,[17] „Ordinarius Strigoniensis” w Lyonie,[18] „Missale Strigoniense” 1512 i 1513,[19] „Breviarum Strigoniense” 1513 i 1515,[20] podręczniki szkolne Michała z Wrocławia i Jana z Głogowa wydane w Strassburgu,[21] „Cato”[22] i „Donatus minor”,[23] „Missale Strigoniense” 1518,[24] „Breviarium Strigoniense” 1519,[25] anonimowy podręcznik szkolny Bartłomieja z Usingen,[26] „Breviarium Montis Pannoniae”,[27] podręczniki szkolne Aleksandra de Villa Dei.[28] Dziedzice Kaima opublikowali jeszcze „Ordinarium Strigoniense” 1520.[29]

Kaim publikował więc dzieła liturgiczne oraz podręczniki szkolne przede wszystkim w Wenecji. Jeszcze przed drukiem „Brewiarza Krakowskiego” 1516 r. utrzymywał stosunki handlowe z Lucantonio Giuntą, zlecając mu w r. 1515 druk „Breviarium Strigoniense”. Również później obaj podtrzymywali współpracę, której wynikiem były wspomniane powyżej „Missale Strigoniense” (1518) i dzieło Bartłomieja z Usingen „Parvulus philosophiae naturalis” (1519). Także dziedzice gaima zlecali Giuncie druk różnych książek.

Kaim często zdobił swoje wydawnictwa sygnetem. Znanych jest pięć takich drzeworytowych znaków firmowych,[30] a ten, który znajduje się na karcie tytułowej „Brewiarza Krakowskiego” z r. 1516 jest identyczny z sygnetem używanym potem przez dziedziców Kaima. Uważano dotąd, że pochodzi on z roku 1520, teraz okazało się jednak, że był już stosowany cztery lata wcześniej. Znak tworzą inicjały Urbana Kaima, które zrastają się w środku, a u góry zwieńczone sa krzyżem. Wymiary podwójnej ramki wynoszą 40×36 mm.

„Brewiarz Krakowski” jest bogato zdobiony drzeworytami, jednak nie są one charakterystyezno ani dla Krakowa, ani dla Polski.

Kończąc omawianie tego unikatowego wydania nasuwa się dość zasadnicze pytanie: dlaczego węgierski nakładca zdecydował się finansować druk Brewiarza przoznaczonego dla diecezji krakowskiej, w sytuacji gdy w Polsce istniał od r. 1505 monopol Jana Hallera na wydawanie i sprzedaż ksiąg liturgicznych? Równoczenie należy też pamiętać, że Brewiarz ukazał się w okresie, gdy krakowskie środowisko księgarskie zaczęło protestować przeciw przywilejom Hallera.[31] Być może Kaim chciał wykorzystać tę sytuację przy realizacji swego przedsięwzięcia wydawniczego. Nie mógł jednak wiedzieć, zlecając druk Brewiarza w Wenecji, że w tym samym czasie, w r. 1516, wydany zostanie we Francji inny „Brewiarz Krakowski”, nakładem Josta Decjusza i Jana Hallera, którzy poza tym uzyskują 25 IV 1516 r. prawo wyłącznej jego sprzedaży na lat sześć.[32] Hallerowi sprzyjał ponadto biskup krakowski, Jan Konarski, dążący do uporządkowania i ujednolicenia życia liturgicznego w diecezji.[33] Z tych więc dwóch względów Brewiarz w nakładzie Kaima nie mógł być zaakceptowany i zakupiony przez duchowieństwo diecezji krakowskiej, co jest potwierdzone przez fakt, że aż do tej pory był on zupełnie nieznany i dopiero teraz szczęśliwie udało się odszukać jego jedyny egzemplarz.

Związek księgarza-nakładcy z Budy z Krakowem, wyrażający się także w wydawaniu przez niego wspomnianych tu już dzieł profesorów Uniwersytetu Krakowskiego w Strassburgu, nie pozostał bez sego rodzaju rewanżu. W drugiej ćwierci XVI w. większość druków w języku węgierskim powstawała w ówczesnej stolicy Polski. Spod pras krakowskiej oficyny Wietora wyszły w okresie 1527–1549 łącznie 24 takie książeczki.[34] Z powodu inwazji tureckiej Węgry usamodzielniły się w dziedzinie drukarstwa dopiero od r. 1550, po założeniu oficyny w contrum Siedmiogrodu w Kołoszwarze (Kluj).

Az 1516. évi Breviarium Cracoviense és annak budai kiadója, Urban Kaim

A krakkói Egyetemi Könyvtár 1981-ben vásárolta meg a Breviarium Cracoviense egy korábbról ismeretlen kiadását 1516-ból, amelyet a velencei Lucantonio Giunta műhelyében állítottak elő. Különös érdekessége en­nek a nyomtatványnak az, hogy kiadója budai „bibliopola”: Urban Kaim.

Jóllehet mintegy tíz kiadó ismeretes Budáról a 15. század utolsó és a 16. század első két évtizedéből, ezek termékei között eddig egyetlen egy sem akadt, amelyet nem magyarországi felhasználásra rendeltek volna meg. Kaim ilyen jellegű tevékenysége során 1503-ban, majd 1509 és 1519 között tucatnyi ma ismert kiadványt adott közre.

Breviarium Cracoviense de 1516 et son éditeur à Buda, Urban Kaim

En 1981 la Bibliothèque Jagellonne a acquis l’unique exemplaire existant d’une édition du Bréviaire Cracovienne inconnu jusqu’à présent, imprimé dans la typographie vénitienne do Lucantonio Giunta le 10 juin 116 au frais de l’éditeur hongrois Urbain Kaym.

L’article donne une description détaillée du contenu do l’imprimé et discute les autres éditions do Breviarium Cracoviense des années 1483-1532. On présente également l’activité éditrice d’Urbain Kaym et de ses héritiers dans les années 1503-1520 sur le fond d’un tableau général do l’imprimerie hongroise.

Le Bréviaire Cracovienne de 1516 révèle des aspects inconnus des relations entre Cracovie et la Hongrie dans le domaine de l’édition, mais en même temps il nous met face á une énigme. A savoir, il était de règle au XV s. que les livres liturgiques destinés pour les diocèses polonais étaient imprimés á l’étranger: à Nurnberg, á Lyon, et á Venise justement, car les possibilités de l’imprimerie polonaise étaient encore limitées. Dans les premières années du XVIe s. cependant, le typographe cracovienne Jean Haller prit dans ses mains á lui seul l’impression des bréviaires et des missels. Après avoir obtenu le privilège en 1506 il devint le monopoliste dans ce domaine ne laissant pas de place aux concurrents. Dans cette situation les motifs de la décision de Kaym de financer l’édition vénitienne du Brévaire Cracovien deviennent obscurs, car les chances de sa distribution étaient minimes. Peut-étre l’initiative de l’éditeur hongrois avait un rapport avec tentative d’entamer la position privilégiée de Haller, qu’il ne devait perdre définitivement qu’en 1517. Ce problémo demande un examen á part.